تفاوت ساختاري گياهان تك لپه و دو لپه

از دیدگاه مورفولوژی ساقه اندامی  است   که در هوا ،  روی خاک یا مانند ریشه گاهی در زیر خاک و یا در آب قرار گرفته و  حامل  برگها و اندام های زایشی است.
مقدمه : شکل کلی ساقه به صورت مخروط است که در ناحیه  یقه یعنی در سطح خاک که قطر بیشتری  داشته ، در انتها  باریک است .  بعضی از گیاهان  مانند نخل ها ساقه استوانه‌ای دارند  . ساقه  در نهاندانگان  تنوع فراوان داشته و به صورت   ریزوم پیاز ،  ایستاده ، خزنده ، غده‌ای ، شناور ، گوشتی  و  حتی   برگ  مانند   هستند . طول ارتفاع  و  عمر  ساقه در نهاندانگان بسیار متفاوت  است و از چند روز   تا چندین سال و از قطر چند میلیمتر تا چندین متر فرق می‌کند. عمر ساقه تا شش هزار سال نیز دیده شده ، طول آن در عده‌ای از درختها تا 100 متر هم رسیده است.          در عده‌ای از گیاهان خزنده نواحی حاره طول ساقه از 300 متر تجاوز می‌کند.

رشد قطری در ساقه گیاهان  دو لپه‌ای  نامحدود ،  ولی در گیاهان تک لپه محدود و یا رشد قطری ندارد. محل اتصال برگ روی ساقه معمولا همراه با کمی برجستگی  به نام گره است  و در محل اتصال برگ  و ساقه  معمولا مریستم مولد جوانه  وجود  دارد.  فاصله بین دو گره را اصطلاحا   میان گره می‌گویند . ساقه    اصلی  یا تنه گیاه از رشد جوانه راس  (ژمول)  که بین لپه‌های  گیاهک  دانه   وجود  دارد ناشی  می‌شود . از  رشد جوانه ‌ها ی جانبی ساقه اصلی ،  ساقه‌های فرعی یا ساقه گل دهنده (گل آذین) که کاملا مشابه به ساقه اصلی هستند ظهر می‌شوند.
تنوع ساقه در نهاندانگان   : ساقه نیز مانند ریشه نسبت به محیط زیست وظیفه و کاری را که به عهده  دارند، تغییر شکل داده ، انواع متفاوت دارند. بدیهی است  که این  تغییر  شکل  ارتباطی به وضع  انشعابات  ساقه  یا شکلی که بر  اثر این انشعابات پیدا می‌کنند ندارد. ساقه به جز در گیاهان علفی که به  علت  کیفیت تورژسانس سلول ها حالت  ایستاده دارند، در گیاهان چوبی وجود  بافت  استحکامی یا مقاوم  عامل  اصلی  ایستادگی ساقه  بشمار می‌رود . بافت   استحکامی که در ساقه ها باعث  حالتها و انواع مختلف ساقه می‌شود مانند ساقه‌های پیچنده ، پیچان ، بالا رونده‌ها که با رفتن آنها بر اثر پیچیدن به دور محل یا به کمک پیچکها که از تغییر  شکل  ساقه  و  یا  برگ  بوجود  می‌آیند  صورت  گرفته  یا به کمک ریشه‌های نابجا  و مکنده  و خارها  و عوامل  دیگر  است که   به تکیه گاه چسبیده ، بالا می‌روند شکل کلی ساقه ‌های بالا رونده تقریبا مشابه هم و تقریبا  هم  نواری  شکل  ، شیاردار   و غالبا با پیچ و غالبهای مخصوصی هستند و جهت پیچش ساقه‌های پیچان  در گونه‌های مختلف معمولا ثابت است. ساقه‌های پیچان در ساختار داخلی  نیز با ساقه‌های عادی اختلاف داشته ، گاهی دارای چند استوانه آوندی   بوده ، حتی در منطقه پوشش نیز غالبا دارای دسته‌های آوندی هستند  .ساقه‌های خزنده که روی زمین می‌خزند، گاهی عامل تکثیر غیر جنسی به شمار آمده از محل گره‌ها ، یا بندهای آنها ریشه‌های نابجا خارج شده ،  در خاک فرو می‌روند . چنان چه قسمتی از این نوع   ساقه ‌ها را که ریشه نابجا دارند از آن جدا کرده  جدا بکارند، قسمت مزبور به زندگی  خود ادامه داده ، رشد کرده ، پایه جدیدی از گیاه را بوجود می‌آورد (روشی  که در تکثیر توت فرنگی بکار می‌رود)، به ساقه ‌های  خزنده  دارای  ریشه  نابجا  و   دارای  قدرت  تکثیر  رویشی ، استولون می‌گویند.
تغییرات  ساقه‌های  فرعی  :  ساقه‌های  فرعی  نسبت  به محیط و کار ، ممکن است دچار تغییرات شدید شده ، به پیچک یا خار تبدیل شوند. خارهایی که نسبت به نیاز گیاه از تغییر شکل ساقه بوجود می‌آیند ممکن است ساده ، منشعب و یا فاقد برگ باشند.
کلادود یا برگ نما : یکی از تغییرات عمیق ساقه‌های فرعی ، تبدیل شدن آنها به فیلوکلاد یا کلادود است.  کلادود  یا برگ نماها نشانه‌های کوتاهی هستند که  تقارن محوری خود را  کم و بیش  از دست  داده  ، کم و بیش پهن شده  و  شباهتی  به برگ معمولی  را پیدا کرده‌اند. کلادودها از نظم خاص قرار گرفتن برگ ها روی ساقه پیروی نکرده ،  همان حالت انشعابات ساقه را حفظ می‌کنند . ساختار   درونی کلادود ها ،  تقریبا همان ساختار درونی  ساقه  است  و  علاوه  بر  این  روی  این  برگ  های کاذب همانند شاخه‌های جوان ، جوانه‌های جدید بوجود می‌آیند. بهترین نمونه کلادودها را در گیاهان تیره مارچوبه ، بخصوص در کوله  خاص و در همیشک  که گل فروشها به غلط به آن بامبوس می‌گویند.
ساقه‌های فرعی آبدار یا گوشتی : ساقه اصلی  نیز گاهی گوشت‌دار ، یا آبدار می‌شوند. در حالت اخیر ساقه‌های فرعی نیز مانند ساقه‌های اصلی گوشت ‌دار  می‌شوند  . این حالت را به  ساقه ‌های  گیاهان  نواحی شور ، مانند بعضی از نسها  تیره  اسفناج و همچنین در کاکتوسها و فرفیونهای گوشت‌دار نواحی حاره می‌توان دید . این  دسته  از ساقه‌ها غالبا  ظاهری بدون  برگ  داشته ، برگ های  آنها  غالبا  تبدیل  به  فلسهای کوچک و یا خارمانند می‌شوند. ساقه‌های گیاهان گوشت‌دار نواحی گرم و خشک و یا شور غالبا  شکل بندبندی دارند . ساقه‌های  غده‌ای حالت دیگری از تغییر شکل ساقه به شمار می‌آیند.
ساقه‌های غده‌ای :    حالت دیگری از تغییر شکل ساقه به شمار می‌آیند. تشکیل سپاقه‌های  غده  معمولا از هنگام رویش گیاهک و از تورم ساقچه اصلی که روی لپه‌ها قرار دارد و یا از تورم محور زیر لپه‌ای آغاز می‌شود. در هر حال این ساقه‌های غده‌ای مانند سیلکلامن و بعضی از آلاله‌ها برخلاف ریشه یا ریزوم غده‌ای همیشه در سطح خاک قرار می‌گیرند.
ساقه زیرزمینی یا ریزومها : ریزوم ها در زیر خاک قرار داشته ، دارای جوانه و برگ های  فلسی   شکل‌اند . ساقه‌ های  زیرزمینی  معمولا  به  صورت محورهای افقی در زیر خاک قرار گرفته ، کمتر   حالت عمودی مانند ریشه را در خاک دارند. ریزوم ها نیز مانند استولن  ‌ها   می‌توانند عامل تکثیر غیر جنسی گیاه باشد. زیرا از این اندام‌های زیرزمینی  نیز علاوه بر ساقه‌های هوایی ریشه‌های نابجا (مانند    ریزوم زنبق یا مهر سلیمان) ریزومها غالبا مواد غذایی نظیر نشاسته را در خود ذخیره می‌سازند.
ساقه‌های زیرزمینی علاوه بر شکل ریزومی ساده ، گاهی اشکال مختلف دیگر داشته ، مانند غده سیب ز مینی که بخشی از ریزوم  با چندین میان گره است که با ذخیره و  تراکم مواد نشاسته‌ای  بطور   غیر طبیعی قطور می‌شود در سیب زمینی هر قدر تعداد میان گره‌ها در تشکیل غده بیشتر و محیط رویش مساعدتر   باشد، غده حاصل  بزرگتر خواهد  بود. روی غده سیب  زمینی  معمولا جوانه‌  هایی که تعداد   آن ها معرف میان  گره‌های تشکیل دهنده غده است  وجود داشته ، سطح آنرا پوشش چوب  پنبه‌ای می‌پوشاند.
سوخ‌ها : دسته  دیگری از ساقه‌های  زیرزمینی‌اند که غالبا  بسیار کوتاه ، متورم و حاوی مواد غذایی فراوان هستند. شکل سوخ‌ها غالبا کروی بوده ، بالا و پایین آنها فرورفتگی دارد (مانند سوخ زعفران). سوخ‌ها مانند سایر ساقه‌های زیرزمینی پوشیده از برگ های فلس مانند بوده ،  انواع مختلف دارند. مانند سوخ پیازها که مواد غذایی در  برگهای فلس مانند آنها ذخیره شده یا سوخ سیر که مواد غذایی در تنها پوشش جوانه‌های زیرزمینی آن اندوخته می‌گردد. جوانه‌های جانبی واقع در کنار فلسهای زیرزمینی سوخ می‌توانند در  شرایط  مناسب رشد  کرده ، ساقه ‌های  هوایی  را  بوجود آورند(در پیاز معمولی جوانه‌های جانبی کمتر رویش می‌یابند)
محورهای برگی :محور هوایی اکثر گیاهان تک لپه‌ای از نظر وضع و مسیر آوندها نوعی   ساقه  برگی به شمار می‌آید.  زیرا تمام دستجات آوند این نوع ساقه‌ها ، ناشی از کامبیوم خارج آوندی    است که در حاشیه بخش پوستی ساقه قرار دارد. آوندهای حاصل از کامبیوم مزبور پس از طی چند میان  گره  متوجه بخش داخلی  محور  ساقه شده  ، پس   با یک انحراف سریع گریز از مرکز ، از آن خارج و وارد برگ  می‌گردند به عبارت دیگر ساقه هوایی گیاهان تک لپه‌ای ناشی از اجتماع دستجات آوندی  برگها هستند.
محورهای ساقه‌ای :  در گیاهان دو لپه‌ای ، آوند هایی که از محور (ساقه) وارد برگ می‌شوند خود  انشعاباتی از دستجات آوندی  ساقه‌اند. در برش عرضی ساقه دو لپه‌ایها بطور کلی دو بخش پوست و   استوانه آوندی که در آن  دستجات  آوندی  روی  یک  حلقه قرار دارند  دیده  می‌شود   و در مقایسه با مقطع ساقه گیاهان  تک لپه‌ای که در آن آوندهای بی شماری روی حلقه‌های متعدد هم مرکز قرار دارند متفاوت است. بنابراین با یک نظر ساده می‌توان هر حلقه آوندی را در ساقه   تک لپه‌ایها به یک برگ ارتباط داد.

در عده‌ای از گیاهان تک لپه‌ای حتی محور برگی نیز به صورت اشاره شده وجود ندارد و   آنچه به  ظاهر ساقه  هوایی   به نظر می‌آید  نیام  پیوسته برگهاست که لفاف مانند روی هم قرار دارند و مانند ساقه موز در مقایسه برش عرضی ساقه   دو لپه‌ایها و محور هوایی تک لپه‌ایها گاهی حالات حد واسط نیز دیده   می‌شود  مانند ساقه اختری از تک  لپه‌ایها که  در مقطع عرضی  ساختاری  شبیه برخی از دو لپه‌ایها مانند شقایق دارند.
مورفولوژی برگ:
برگ زایده‌ای است که روی ساقه ظاهر می گردد و منشا آن نیز از ساقه است. مریستم   ساقه و برگ هر دو  ناشی  از مریستم راس رویشی و حلقه نهادی آن است.